Soạn bài Đất nước - Ngắn nhất Cánh diều

Soạn bài Đất nước

1. Chuẩn bị

Yêu cầu (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2):

- Xem lại phần Kiến thức ngữ văn để vận dụng vào đọc hiểu văn bản này.

- Khi đọc bài thơ tự do, các em cần chú ý:

+ Nhân vật trữ tình là ai và bộc lộ cảm xúc về điều gì?

+ Bài thơ có các hình ảnh, từ ngữ, biện pháp tu từ, ... đặc sắc nào? Các yếu tố đó có tác dụng ra sao trong việc bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm, ... của tác giả?

+ Cảm hứng chủ đạo và chủ đề của bài thơ là gì? 

- Đọc trước bài thơ Đất nước, tìm hiểu thông tin từ các nguồn khác nhau về nhà thơ Nguyễn Đình Thi và xuất xứ, hoàn cảnh ra đời của tác phẩm. Lựa chọn và ghi chép lại một số thông tin giúp đọc hiểu bài thơ. 

- Em biết những bài thơ nào viết về đất nước? Ấn tượng, cảm xúc, suy nghĩ, ... mà những bài thơ đó gợi ra cho em là gì?

Trả lời:

- Nhân vật trữ tình: Tác giả, bộc lộ cảm xúc yêu thương, tự hào.

- Nhịp điệu, hình ảnh thơ sáng tạo. Ngôn ngữ thơ lắng đọng, cô đúc. Sử dụng phong phú các biện pháp tu từ.

- Một số thông tin từ các nguồn khác nhau về nhà thơ Nguyễn Đình Thi và xuất xứ, hoàn cảnh ra đời của tác phẩm.

+ Tác giả Nguyễn Đình Thi (1924 – 2003), quê ở Hà Nội, là một nhà văn hoá, một nghệ sĩ đa tài. Ông tham gia hoạt động cách mạng từ năm 1941. Sau Cách mạng tháng Tám 1945, Nguyễn Đình Thi tham gia lãnh đạo trong lĩnh vực văn học nghệ thuật: lãnh đạo Hội Văn hoá cứu quốc và Hội Văn nghệ Việt Nam, Tổng thư kí Hội Nhà văn Việt Nam, Chủ tịch Uỷ ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học – nghệ thuật Việt Nam,...

Trong sáng tác, ở lĩnh vực nào Nguyễn Đình Thi cũng có đóng góp tiêu biểu: sáng tác nhạc (Diệt phát xít, Người Hà Nội), viết kịch, biên khảo triết học, viết lí luận, phê bình văn học, làm thơ, viết văn. Thơ là lĩnh vực có nhiều đóng góp nổi trội hơn cả trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Đình Thi. Ông có những tìm tòi, cách tân thơ Việt Nam từ sau năm 1945 theo hướng hiện đại. Thơ của Nguyễn Đình Thi phần lớn viết theo thể tự do, có vần hoặc ít vần, không vần, thể hiện cảm xúc trực tiếp, tươi mới của cái tôi trữ tình, vừa phóng khoáng, vừa hàm súc, trầm lắng suy tư.

Nguyễn Đình Thi được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật năm 1996.

+ Bài thơ “Đất nước” là tác phẩm xuất sắc, tiêu biểu cho sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Đình Thi. Bài thơ được thai nghén trong một thời gian dài, từ 1948 – 1955, thể hiện mạch vận động cảm xúc và suy tư về đất nước của tác giả. Phần đầu của bài thơ, tác giả sử dụng một số đoạn trong hai bài thơ “Sáng mát trong” (1948) và “Đêm mít tinh” (1949). Bài thơ “Đất nước” được đưa vào tập “Người chiến sĩ” (1956).

2. Đọc hiểu

* Nội dung chính:

- Văn bản “Đất nước” vẽ nên hình ảnh một đất nước với những vẻ đẹp khác nhau của mùa thu xưa và nay, đồng thời còn dựng lại hình ảnh một đất nước đau thương mà quật khởi, anh hùng.

* Trả lời câu hỏi giữa bài

Câu 1 (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2):

- Khổ 1, 2: Nhân vật trữ tình hiện lên qua từ ngữ nào?

- Hãy hình dung về Hà Nội và “Người ra đi” trong hoài niệm của nhân vật trữ tình.

Trả lời:

- Khổ 1, 2: Nhân vật trữ tình hiện lên qua từ ngữ “tôi”, …

- Hình dung về Hà Nội và “Người ra đi” trong hoài niệm của nhân vật trữ tình:

+ Về Hà Nội: không khí mát trong, làn gió nhẹ và hương cốm đầu mùa đánh thức nỗi nhớ của nhân vật trữ tình.

+ “Người ra đi”: bề ngoài như tỏ ra lạnh lùng, quyết tâm, dứt khoát nhưng trong lòng vẫn xao xác, vấn vương.

Câu 2 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2):

- Khổ 3: Chú ý độ dài của các dòng thơ, phép điệp, phép liệt kê, hiệp vần, giọng điệu và cảm xúc của nhân vật trữ tình.

- Hình dung bức tranh đất nước trong “mùa thu nay” qua cảm nhận của nhân vật trữ tình.

Trả lời:

- Câu thơ ngắn, nhịp nhanh, rộn ràng, …

- Cảm xúc tươi vui, náo nức, phấn khởi, niềm tự hào, ý thức làm chủ, sự suy tư sâu lắng của nhân vật trữ tình về đất nước trong “mùa thu nay”.

- Bức tranh đất nước trong “mùa thu nay” qua cảm nhận của nhân vật trữ tình: bầu trời thu như được thay áo mới, xanh hơn, đẹp hơn, mới mẻ, tươi sáng, trong biếc hơn, âm thanh như ngân vang, trong trẻo hơn.

Câu 3 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Chú ý những cảm nhận của tác giả về đất nước trong chiến tranh.

Trả lời:

- Một đất nước đau thương trong chiến tranh: “Ôi những cánh đồng quê chảy máu, Dây thép gai đâm nát trời chiều”.

Câu 4 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Từ khổ 5 – 10: Những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về:

- Đất nước đau thương, căm hờn?

- Đất nước quật cường, anh dũng?

Trả lời:

- Đất nước từ những năm tháng đau thương để tạo thành nỗi căm hờn: “Từ những năm đau thương chiến đấu/ Ðã ngời lên nét mặt quê hương/ Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu/Ðã bật lên những tiếng căm hờn”

- Vượt lên đau thương để lao động và chiến đấu, chống lại kẻ thù: Những đêm dài hành quân nung nấu/ Xiềng xích chúng bay không khóa được…. /Lòng dân ta yêu nước thương nhà”.

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Lưu ý thông tin về thời gian sáng tác.

Trả lời:

- Bài thơ được sáng tác trong một thời gian dài (1948 - 1955), tương đương với thời kì chống thực dân Pháp.

* Trả lời câu hỏi cuối bài

Câu 1 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Bài Đất nước có thể được chia làm mấy phần? Cảm xúc của nhân vật trữ tình có sự thay đổi như thế nào qua các phần này? Từ đó, hãy nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ.

Trả lời:

- Bố cục bài thơ gồm 2 phần:

+ Phần đầu: Khổ 1,2,3: Từ hoài niệm về những ngày thu Hà Nội “đã xa” đến cảm xúc về “mùa thu nay khác rồi” của đất nước.

+ Phần sau: Khổ 4-10: Cảm xúc về đất nước đau thương, căm hờn trong chiến tranh đã anh dũng, quật cường đứng lên ngời sáng.

- Cảm xúc:

+ Phần đầu: Nỗi nhớ, nỗi buồn trong sáng, lặng lẽ về Hà Nội của “những ngày thu đã xa”. Trở lại hiện tại là niềm vui sướng, tự hào, ý thức làm chủ trong “mùa thu nay” của đất nước.

+ Phần sau: Cảm xúc đau đớn tột cùng trước những mất mát đau thương của đất nước trong chiến tranh, là sự căm giận sục sôi trước tội ác của quân thù, là niềm tự hào, tinh thần quật khởi, niềm tin mãnh liệt vào sự quật cường, anh dũng, chiến đấu và chiến thắng, vào tư thế kiêu hãnh của đất nước.

- Cảm hứng chủ đạo: Niềm tự hào về đất nước, nhất là niềm tự hào được làm chủ đất nước, tin tưởng say sưa hướng về tương lai đất nước.

Câu 2 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Hình ảnh nào em thấy ấn tượng nhất? Vì sao?

Trả lời:

- Qua 7 dòng đầu của bài thơ: Hoài niệm về Hà Nội trong “những ngày thu đã xa”.

+ Những “tín hiệu” gợi nhớ (3 câu thơ đầu): không khí mát trong, làn gió nhẹ và hương cốm đầu mùa đánh thức nỗi nhớ của nhân vật trữ tình về “những ngày thu đã xa”. Đây đều là những hình ảnh quen thuộc, gần gũi, đặc trưng của mùa thu, vừa gợi không gian, vừa gợi màu sắc, hương vị.

Mùa thu bình dị gắn với tình yêu quê hương, đất nước. Nỗi nhớ đã đem “những ngày thu đã xa” trở về, làm cho cảm nhận về thời gian quá khứ “đồng hiện” trong thực tại.

+ Hình ảnh mùa thu trong hoài niệm hiện ra đẹp, phảng phất nỗi buồn trong sáng, thể hiện những rung cảm tinh tế của nhà thơ.

+ Hình ảnh “Người ra đi đầu không ngoảnh lại/ Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy” tạo cho bức tranh thu chất chứa tâm trạng bâng khuâng, lưu luyến, dồn nén cảm xúc.

+ Không gian Hà Nội đẹp và buồn vắng đến nao lòng, khép lại kí ức hoài niệm về “những ngày thu đã xa”.

- Nghệ thuật: thể thơ thất ngôn, có nhạc điệu riêng, trầm lắng, lơ lửng, bâng khuâng, với những từ ngữ, hình ảnh đặc trưng, thể hiện sự cảm nhận tinh tế, những gắn bó sâu sắc cùng tình yêu thiết tha dành cho Hà nội của nhà thơ.

Câu 3 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Hãy phân tích cảm xúc của nhân vật trữ tình trong “mùa thu năm nay”. Tại sao lại có sự khác nhau khi cảm nhận về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba?

Trả lời:

- Khổ thơ thứ 3: Cảm xúc tươi vui, náo nức, phấn khởi, niềm tự hào, ý thức làm chủ, sự suy tư sâu lắng của nhân vật trữ tình về đất nước trong “mùa thu nay”.

+ Hình ảnh mới mẻ: núi đồi, rừng tre, bầu trời thu trong biếc, những cánh đồng thơm ngát, những ngả đường bát ngát, …

+ Tình thu náo nức tươi vui: Mùa thu nay khác rồi, tôi đứng vui nghe giữa núi đồi, trong biếc nói cười thiết tha, …

+ Tình yêu mến, niềm tự hào, ý thức làm chủ: điệp ngữ “của chúng ta”, phép liệt kê “những ngả đường bát ngát, những dòng sông, …”

- Như vậy, có thể thấy phần đầu của bài thơ, cảm nhận về đất nước của nhân vật trữ tình gắn với hình ảnh “những ngày thu đã xa” của Hà Nội trong quá khứ, đẹp mà đượm buồn và “mùa thu nay” nơi núi rừng Việt Bắc say sưa niềm vui, niềm tự hào và ý thức làm chủ, tinh thần trách nhiệm với non sông. Bắt đầu từ mùa thu nay để nhớ về mùa thu xưa với những cảnh thu và tình thu đều rất khác.

- Nguyên nhân sự khác nhau trong cách cảm nhận về đất nước trong 2 khổ thơ: tâm trạng, cảm xúc của con người gắn với hoàn cảnh cụ thể của đất nước ở thời điểm cảm nhận, khi đất nước được giải phóng, con người đã làm chủ đất nước.

Câu 4 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Những dòng thơ nào thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương, quật cường trong chiến tranh? Cách diễn tả, thể hiện của nhà thơ có gì độc đáo?

Trả lời:

- Những dòng thơ thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương, quật cường trong chiến tranh: Ôi những cánh đồng quê chảy máu, dây thép gai đâm nát trời chiều.

- Cách diễn tả: sử dụng những động từ mạnh, từ ngữ cảm thán và hình ảnh thơ ấn tượng.

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Trình bày cảm nhận của em về hình tượng đất nước được khắc họa trong khổ thơ cuối.

Trả lời:

- Khổ thơ cuối khắc họa bức tượng đài đất nước đứng dậy hiên ngang, hào hùng, rạng rỡ, tràn đầy niềm tin vào tương lai, mang đậm khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn: “Súng nổ … sáng lòa”

- Nghệ thuật: khổ thơ 4 câu, mỗi câu 6 chữ, ngắt nhịp chẵn ở 2 dòng đầu và dòng cuối, nhịp lẻ trong câu thứ 3, nhịp điệu chắc, khỏe, âm điệu dõng dạc, hùng tráng, các hình ảnh chắt lọc từ thực tế được khái quát hóa mở ra bức tranh hào hùng khổ rộng của đất nước trong tư thế vùng lên, tỏa sáng.

Câu 6 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Trong bài thơ, nhân vật trữ tình xưng “tôi”, sau đó chuyển sang xưng “ta” (chúng ta). Theo em, việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì? 

Trả lời:

- Bài thơ là tiếng nói trực tiếp của nhân vật trữ tình về đất nước theo sự vận động của thời gian, từ quá khứ đến hiện tại, từ đau thương mất mát đến vùng lên ngời sáng. Theo đó hình ảnh nhân vật trữ tình hiện ra với tư thế, cảm hứng tương ứng cùng sự vận động của hình tượng đất nước.

- Đại từ “tôi” gắn liền với việc bộc lộ cảm xúc thiên về cá nhân, đại từ “ta” (“chúng ta”) hướng đến tiêu biểu, đại diện cho tiếng nói, cảm xúc, suy tưởng của dân tộc về đất nước, làm cho bài thơ vận động theo hướng từ cụ thể đến giàu suy ngẫm, khái quát,...

Câu 7 (trang 73 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Từ hai dòng thơ: “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất / Những buổi ngày xưa vọng nói về”, em cảm nhận được lời nhắn nhủ gì trong tiếng vọng “rì rầm” ấy? Hãy chia sẻ bằng một đoạn văn (khoảng 8 – 10 dòng).

Trả lời:

“Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất / Những buổi ngày xưa vọng nói về”. Đây chính là tiếng của cha ông, của lịch sử, của hồn đất, hồn nước. Tiếng nói ấy kết tinh từ truyền thống bất khuất kiên cường “Nước những người chưa bao giờ khuất”, trở thành hồn thiêng sông núi, nhắn nhủ âm thầm bền bỉ, truyền trao đời đời cho các lớp cháu con. Hiểu như thế, chúng ta có thể “nghe” thấy trong tiếng “rì rầm” đó nhiều điều như nhắc nhớ về truyền thống lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc, thể hiện niềm tự hào về những gì cha ông đã làm nên hay nhắn nhủ, truyền trao trách nhiệm của cha ông cho lớp lớp cháu con và bày tỏ niềm tin tưởng vào tương lai của đất nước sẽ được các thế hệ sau tiếp tục: “Mang Đất Nước đi xa / Đến những tháng ngày mơ mộng” (Nguyễn Khoa Điềm),...

Xem thêm các bài Soạn văn lớp 10 sách Cánh diều hay, ngắn gọn khác:

Lính đảo hát tình ca trên đảo

Đi trong hương tràm

Mùa hoa mận

Thực hành tiếng Việt trang 79

Viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá một tác phẩm thơ