Tìm hiểu về nhà nước quân chủ chuyên chế?
1. Khái niệm về nhà nước quân chủ chuyên chế
Nhà nước quân chủ chuyên chế là một hình thức tổ chức quyền lực mà trong đó, chính quyền trung ương yếu kém, quyền lực thực sự phân tán và nằm trong tay các lãnh chúa địa phương. Mỗi lãnh chúa có quyền tự xây dựng quân đội, đặt ra luật lệ riêng, và thu thuế trong lãnh địa của mình, tạo nên một hệ thống phân quyền rõ rệt. Các lãnh chúa thường tìm mọi cách để thoát khỏi sự kiểm soát của trung ương, tự quản lý và bảo vệ vùng đất mà họ cai trị. Điều này dẫn đến tình trạng cát cứ, nơi mỗi lãnh chúa nắm giữ một vùng lãnh thổ riêng biệt, do đó, hình thức nhà nước này còn được gọi là nhà nước quân chủ phân quyền cát cứ, thuộc cấu trúc nhà nước đơn nhất.
Chế độ quân chủ là một trong những chính thể phổ biến trong các thời kỳ nhà nước chủ nô và phong kiến, và trong một số trường hợp, còn xuất hiện ở một mức độ hạn chế trong các nhà nước tư sản. Đặc trưng nổi bật của chính thể quân chủ là quyền lực tối cao của nhà nước được tập trung vào tay một người duy nhất - thường là vua hoặc hoàng đế. Vua thường lên ngôi theo nguyên tắc cha truyền con nối, với quan niệm "con vua thì lại làm vua", và thường được coi là "thiên tử" - con của trời, thay mặt trời trị dân. Quyền lực của vua được xem là tuyệt đối, không chịu bất kỳ sự giám sát hay trách nhiệm pháp lý nào trước dân chúng, mà chỉ chịu trách nhiệm trước trời hoặc thượng đế, theo quan niệm truyền thống.
Có sự khác biệt rõ rệt giữa nhà nước quân chủ chuyên chế và nhà nước quân chủ hạn chế. Nhà nước quân chủ chuyên chế thường thấy trong các nhà nước chủ nô và phong kiến, như đế chế của Tần Thủy Hoàng ở Trung Quốc. Dù lãnh thổ đã bao la, nhưng vẫn được tổ chức theo hệ thống trung ương tập quyền, với các quận, huyện do quan lại do triều đình bổ nhiệm quản lý. Quyền lực của hoàng đế trong mô hình này là vô hạn, không bị hạn chế bởi bất kỳ cơ quan nào, được chính thức hóa trong các văn bản điều lệnh quân sự. Nhà vua được coi là vị quân chủ tối cao, không phải trả lời trước bất kỳ ai về hành động của mình, nắm giữ sức mạnh và quyền lực tối cao đối với toàn bộ quốc gia và lãnh thổ. Nhà nước dưới chế độ quân chủ chuyên chế vận hành như một sức mạnh toàn năng, kiểm soát mọi khía cạnh của cuộc sống nhân dân, từ việc xây dựng luật pháp, giám sát việc tuân thủ pháp luật, định hướng các hoạt động kinh tế, đến việc điều chỉnh cả đời sống thường nhật của người dân.
2. Nội dung của chế độ quân chủ
Trong bối cảnh hiện đại, thể chế quân chủ phổ biến nhất là chế độ quân chủ lập hiến, nơi mà quyền lực không còn tập trung tuyệt đối vào tay vua hoặc nữ hoàng. Thay vào đó, vai trò của họ chủ yếu mang tính biểu tượng và tinh thần, đại diện cho quốc gia trong các nghi lễ và truyền thống, nhưng không can thiệp vào việc điều hành đất nước. Quyền lực thực tế được trao cho các cơ quan dân cử như nghị viện và thủ tướng, những người được bầu lên bởi chính người dân để quản lý và lãnh đạo xã hội. Sự chuyển đổi này phản ánh xu hướng tiến bộ và dân chủ hóa, đảm bảo rằng mọi quyết định quan trọng đều được thực hiện qua một hệ thống pháp quyền rõ ràng và minh bạch.
Chế độ quân chủ là một trong những hình thức chính quyền cổ xưa nhất, từng tồn tại với nhiều biến thể khác nhau trong lịch sử loài người. Dù có những hình thái khác biệt, điểm chung của chế độ quân chủ là quyền lực tập trung vào tay một người – thường là vua hoặc hoàng đế. Có hai loại chính: quân chủ tuyệt đối và quân chủ hạn chế. Trong quân chủ tuyệt đối, nhà vua nắm giữ quyền lực tối cao, không bị giới hạn bởi bất kỳ luật pháp hay cơ quan nào khác, như đã thấy trong các đế quốc cổ đại. Ngược lại, quân chủ hạn chế, như chế độ quân chủ lập hiến, giới hạn quyền lực của nhà vua bằng hiến pháp và các quy định pháp luật, nhằm bảo đảm sự phân chia quyền lực và bảo vệ quyền lợi của công dân.
Sự phát triển của các thể chế quân chủ qua các thời kỳ đã phản ánh những thay đổi trong tư tưởng và cấu trúc xã hội, từ sự tập trung quyền lực vào một cá nhân, đến việc phân quyền và đảm bảo sự tham gia của người dân vào quá trình quản lý quốc gia. Những thay đổi này không chỉ làm giảm bớt quyền lực của nhà vua mà còn tạo ra một hệ thống chính trị cân bằng hơn, nơi quyền lực được chia sẻ và kiểm soát chặt chẽ, nhằm phục vụ tốt nhất cho lợi ích của toàn xã hội.
3. Nhà nước quân chủ chuyên chế
Chế độ quân chủ chuyên chế là một hình thức nhà nước mà quyền lực tối cao hoàn toàn tập trung vào tay một cá nhân, thường là vua, quốc vương hoặc hoàng đế, theo nguyên tắc kế thừa quyền lực vô hạn. Trong hệ thống này, người đứng đầu nhà nước không chỉ là biểu tượng tối cao mà còn là người có quyền quyết định mọi vấn đề quan trọng của quốc gia. Để thực thi quyền lực tuyệt đối, nhà vua thường thiết lập một bộ máy hành chính phức tạp gọi là triều đình, bao gồm nhiều bộ và cơ quan khác nhau, mỗi bộ phụ trách quản lý một lĩnh vực cụ thể trong vương quyền.
Trong các triều đại phong kiến, đặc biệt là dưới thời nhà Nguyễn, mặc dù quyền lực của vua là tuyệt đối, vẫn có những hình thức tư vấn và tham mưu nhằm hỗ trợ nhà vua trong việc điều hành đất nước. Ví dụ, dưới triều đại của vua Gia Long và Minh Mạng, đã có các cơ chế như "Hội đồng đình nghị" và "Phiếu nghĩ". Theo Chiếu dụ năm 1802 của vua Gia Long, hội đồng đình nghị gồm các quan chức trong triều họp định kỳ mỗi tháng để thảo luận và giải quyết những vấn đề quan trọng, xử lý các đơn kiện của dân chúng, và phúc thẩm các bản án đã xét xử ở cấp địa phương. Vào năm 1833, vua Minh Mạng đã ra chỉ dụ yêu cầu tất cả các sớ tâu và bản đề nghị từ các địa phương phải được chuyển đến các bộ và nội các để xem xét, với những đề nghị về cách giải quyết được gọi là "thiết nghĩ". Những "thiết nghĩ" này được gửi đến nội các và sau đó trình lên vua để xem xét và phê duyệt. Nhà vua giữ quyền quyết định cuối cùng và có thể phê chuẩn hoặc bác bỏ các đề nghị này.
Mặc dù các chức tướng và thừa tướng thường được bổ nhiệm để hỗ trợ vua trong việc điều hành, quyền lực của họ không bao giờ vượt qua quyền lực tuyệt đối của nhà vua. Nhà vua vẫn giữ quyền lực tối cao, bao gồm quyền bổ nhiệm, miễn nhiệm hoặc bãi nhiệm các quan chức cấp cao, cũng như quyền xét xử cuối cùng.
Trong chế độ quân chủ chuyên chế, quyền thừa kế thường dựa trên ba nguyên tắc cơ bản:
1) Trọng nam, ưu tiên truyền ngôi cho con trai, và nếu không có con trai thì mới truyền ngôi cho con gái;
2) Trọng trưởng, ưu tiên truyền ngôi cho con trai trưởng, trừ khi con trai trưởng có thiếu sót về trí tuệ, tài năng hoặc đức độ;
3) Lãnh thổ bất khả phân, ngai vàng chỉ truyền cho một người để bảo đảm sự thống nhất lãnh thổ.
Chính thể quân chủ chuyên chế đã từng là hình thức chính thể phổ biến trong các nhà nước chủ nô và phong kiến. Hiện nay, chế độ quân chủ chuyên chế chỉ còn tồn tại ở một số quốc gia Hồi giáo như Ả Rập Xê Út, Qatar, và Oman, nơi quyền lực của vua vẫn được duy trì ở mức độ cao.
4. Chế độ quân chủ chuyên chế trong thế giới hiện nay
Cuộc cách mạng tư sản, thường được xem là một sự chuyển mình lịch sử sâu sắc, đánh dấu sự chuyển giao từ chế độ phong kiến sang chủ nghĩa tư bản ở châu Âu. Đây là cuộc đấu tranh giữa hai giai cấp chính: phong kiến và tư sản, với mục tiêu cơ bản là lật đổ trật tự xã hội cũ và thiết lập một hệ thống mới. Một quy luật lịch sử nổi bật sau các cuộc cách mạng này là khi giai cấp tư sản đạt được sức mạnh đủ lớn, có khả năng lật đổ vương triều, thì giai cấp phong kiến sẽ bị loại bỏ hoàn toàn. Ngược lại, khi giai cấp tư sản không đủ sức mạnh để thực hiện một cuộc cách mạng triệt để, thường sẽ xảy ra một sự thỏa hiệp với nhà vua. Trong trường hợp này, quyền lực được chia sẻ, và chính thể quân chủ tuyệt đối dần chuyển thành chính thể quân chủ lập hiến.
Trong chính thể quân chủ lập hiến, quyền lực không còn tập trung vào tay vua hay nữ hoàng như trong thời kỳ phong kiến. Thay vào đó, nhà vua hoặc nữ hoàng chỉ giữ vai trò lãnh đạo về mặt tinh thần, trong khi mọi quyền lực điều hành xã hội được chuyển giao cho nghị viện và các cơ quan do nhân dân bầu ra. Trong bối cảnh hiện đại, sự tồn tại của giới quý tộc có thể được so sánh như những hiện vật cổ điển, đại diện cho một phần di sản văn hóa và lịch sử.
Tuy nhiên, chế độ quân chủ vẫn giữ được sự quan trọng và sự hiện diện trong thế giới ngày nay. Trái ngược với dự đoán rằng các vương triều sẽ dần biến mất, thực tế cho thấy số lượng các quốc gia quân chủ đang gia tăng. Hiện tại, khoảng 44 quốc gia trên thế giới vẫn duy trì hình thức nhà nước quân chủ, với 25 vị vua và nữ hoàng, trong đó Nữ hoàng Anh còn kiêm nhiệm vai trò lãnh đạo của 15 quốc gia quân chủ độc lập khác. Điều này chứng tỏ rằng chế độ quân chủ không chỉ là một phần của quá khứ, mà còn tiếp tục phát triển và ảnh hưởng sâu rộng trong đời sống hiện đại.
Xem thêm các bài viết có liên quan:
Chính phủ là gì? Nhiệm vụ, quyền hạn của Chính phủ trong bộ máy nhà nước?
Thực tiễn xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay?