Hồi tố là gì? Được áp dụng trong trường hợp nào?

Hồi tố là một khái niệm pháp lý quan trọng, nhưng không phải ai cũng hiểu rõ về ý nghĩa và cách thức áp dụng của nó trong thực tế. Khi một quy định pháp luật mới được ban hành, câu hỏi đặt ra là liệu quy định đó có ảnh hưởng đến các hành vi đã xảy ra trong quá khứ hay không? Đây chính là lúc nguyên tắc hồi tố được xem xét và quyết định. Bài viết này sẽ giúp bạn tìm hiểu khái niệm hồi tố là gì, đồng thời giải thích các trường hợp cụ thể mà hồi tố được áp dụng theo quy định của pháp luật hiện hành, từ đó giúp bạn hiểu rõ hơn về cách thức và giới hạn của việc áp dụng nguyên tắc này trong các tình huống pháp lý.

1. Hồi tố là gì ?

Hồi tố là một khái niệm pháp lý quan trọng, chỉ ra hiệu lực trở về trước của các quy phạm pháp luật, đặc biệt là trong lĩnh vực hình sự. Cụ thể, hồi tố cho phép áp dụng những quy định pháp luật mới đối với các hành vi đã diễn ra trước khi quy phạm đó chính thức có hiệu lực, trong trường hợp hành vi đó đã bị pháp luật hình sự quy định là tội phạm theo quy phạm pháp luật tại thời điểm thực hiện hành vi. Điều này thường được áp dụng trong các văn bản quy phạm pháp luật, với luật hình sự là lĩnh vực mà nguyên tắc hồi tố xuất hiện nhiều nhất.

Hiệu lực hồi tố không chỉ đơn thuần là việc áp dụng các quy định mới cho các hành vi cũ, mà còn liên quan đến một dạng hiệu lực pháp luật đặc biệt của văn bản quy phạm pháp luật. Trong đó, hiệu lực của văn bản quy phạm pháp luật được hiểu là tính bắt buộc thi hành của văn bản này trong một khoảng thời gian nhất định, trên một khu vực địa lý cụ thể, và đối với những chủ thể pháp luật có liên quan. Hồi tố mở rộng phạm vi áp dụng của một quy phạm pháp luật ra khỏi giới hạn thời gian mà nó được ban hành, từ đó giúp điều chỉnh các quan hệ pháp luật đã phát sinh trong quá khứ nhưng vẫn đang chịu sự tác động của các quy định mới.

Khái niệm và việc áp dụng hồi tố đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng, đảm bảo không gây thiệt hại đến quyền lợi của các cá nhân, tổ chức, đồng thời phải tuân thủ nguyên tắc cơ bản của pháp luật, bảo vệ công lý và trật tự xã hội. Việc hiểu rõ về hồi tố không chỉ giúp bạn nhận thức sâu hơn về nguyên tắc pháp lý này mà còn giúp đảm bảo rằng các quy định pháp luật được thực thi một cách hợp lý, công bằng và minh bạch.

2. Trường hợp áp dụng hồi tố trong văn bản quy phạm pháp luật

Cụ thể về áp dụng hồi tố được quy định tại Điều 152 Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015 (sửa đổi 2020) như sau:

- Chỉ trong trường hợp thật cần thiết để bảo đảm lợi ích chung của xã hội, thực hiện các quyền, lợi ích của tổ chức, cá nhân được quy định trong luật, nghị quyết của Quốc hội, văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan trung ương mới được quy định hiệu lực trở về trước.

- Không được quy định hiệu lực trở về trước đối với các trường hợp sau đây:

+ Quy định trách nhiệm pháp lý mới đối với hành vi mà vào thời điểm thực hiện hành vi đó pháp luật không quy định trách nhiệm pháp lý;

+ Quy định trách nhiệm pháp lý nặng hơn.

- Văn bản quy phạm pháp luật của Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân dân các cấp, chính quyền địa phương ở đơn vị hành chính - kinh tế đặc biệt không được quy định hiệu lực trở về trước.

Như vậy, hồi tố chỉ áp dụng trong trường hợp thật cần thiết để bảo đảm lợi ích chung của xã hội, thực hiện các quyền, lợi ích của tổ chức, cá nhân được quy định trong Luật, Nghị quyết của Quốc hội, văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan Trung ương.

3. Áp dụng hồi tố trong văn bản quy phạm pháp luật hiện nay

3.1. Hồi tố trong dân sự

Cụ thể tại Điều 1 Nghị quyết 103/2015/QH13 đã quy định về việc hướng dẫn áp dụng các trường hợp hồi tố các vụ việc, vụ án, bản án, quyết định trong lĩnh vực dân sự khi Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 có hiệu lực như sau:

- Đối với những vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động đã được Tòa án thụ lý trước ngày 01/7/2016, nhưng kể từ ngày 01/7/2016 mới giải quyết theo thủ tục sơ thẩm thì áp dụng các quy định Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 để giải quyết;

- Đối với những vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động đã được Tòa án giải quyết theo thủ tục sơ thẩm trước ngày 01/7/2016, nhưng kể từ ngày 01/7/2016 mới giải quyết theo thủ tục phúc thẩm thì áp dụng các quy định Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 để giải quyết;

- Đối với những bản án, quyết định dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động đã có hiệu lực pháp luật mà bị kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm trước ngày 01/7/2016 nhưng kể từ ngày 01/7/2016 mới giải quyết theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm thì áp dụng các quy định Bộ luật Tố tụng dân sự 2015 để giải quyết;

- Đối với những bản án, quyết định dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động đã có hiệu lực pháp luật trước ngày 01/7/2016 mà kể từ ngày 01/7/2016 người có thẩm quyền kháng nghị mới kháng nghị giám đốc thẩm, tái thẩm, thì căn cứ để thực hiện việc kháng nghị theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm và việc giải quyết theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm được thực hiện theo quy định Bộ luật Tố tụng dân sự 2015;

- Đối với những vụ việc hôn nhân và gia đình đã được Tòa án thụ lý giải quyết trước ngày 01/7/2016 thì Tòa án đã thụ lý tiếp tục giải quyết theo thủ tục chung mà không chuyển cho Tòa gia đình và người chưa thành niên giải quyết;

- Khi giải quyết vụ việc dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, Tòa án tiếp tục áp dụng quy định của các văn bản quy phạm pháp luật hiện hành về án phí, lệ phí Tòa án, chi phí tố tụng khác cho đến khi có quy định mới của cơ quan nhà nước có thẩm quyền.

3.2. Hồi tố trong hình sự

Cụ thể tại Điều 7 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi 2017) quy định về áp dụng việc hồi tố đối với các hành vi phạm tội trước khi Bộ luật Hình sự hiện hành chính thức có hiệu lực thi hành như sau:

- Điều luật được áp dụng đối với một hành vi phạm tội là điều luật đang có hiệu lực thi hành tại thời điểm mà hành vi phạm tội được thực hiện.

- Điều luật quy định một tội phạm mới, một hình phạt nặng hơn, một tình tiết tăng nặng mới hoặc hạn chế phạm vi áp dụng án treo, miễn trách nhiệm hình sự, loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình phạt, xóa án tích và quy định khác không có lợi cho người phạm tội, thì không được áp dụng đối với hành vi phạm tội đã thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành.

- Điều luật xóa bỏ một tội phạm, một hình phạt, một tình tiết tăng nặng, quy định một hình phạt nhẹ hơn, một tình tiết giảm nhẹ mới hoặc mở rộng phạm vi áp dụng án treo, miễn trách nhiệm hình sự, loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt, giảm hình phạt, tha tù trước thời hạn có điều kiện, xóa án tích và quy định khác có lợi cho người phạm tội, thì được áp dụng đối với hành vi phạm tội đã thực hiện trước khi điều luật đó có hiệu lực thi hành.